با توجه به رحلت حجت الاسلام محمد محمدی ری شهری و آغاز سال نو مطلبی از کتاب«فرهنگ نامه مهماني» نوشته این عالم مجاهد ارائه می شود.
کتاب «فرهنگ نامه مهماني»، مدخلی از دانش نامه قرآن و حدیث است که به صورت مستقل منتشر شده است، این فرهنگ نامه، برای نخستین بار، رهنمودهای قرآن و احادیث اسلامی را درباره ارزش فرهنگ مهمان نوازی و آدابی که رعایت آن بر مهمان و میزبان ضروری است، به صورتی نسبتاً جامع و با نظمی نوین، ارائه می کند.
کتاب، در پنج فصل سامان یافته است: تشویق به مهمان نوازی، آنچه شایسته میزبان است، آنچه شایسته میزبان نیست، آنچه شایسته مهمان است و آنچه شایسته مهمان نیست.
با توجه به رحلت حجت الاسلام محمد محمدی ری شهری و آغاز سال نو مطلبی از کتاب«فرهنگ نامه مهماني» نوشته این عالم مجاهد خدمت شما ارائه می شود.
یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهى از شادى‌ها و اندوه‌هاى آنان است که در دین اسلام می توان آن را یکی از مصادیق «صله رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنانکه حضرت محمد(ص) در حدیثی می فرمایند: هيچ مهمانى نيست كه بر قومى وارد شود، مگر آنكه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آيد ، با روزى اش فرود مى آيد، و چون برود، با گناهان آنها ( ميزبان ) مى رود .
یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهى از شادى‌ها و اندوه‌هاى آنان است که در دین اسلام می توان آن را یکی از مصادیق «صله رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنانکه حضرت محمد(ص) در حدیثی می فرمایند: هيچ مهمانى نيست كه بر قومى وارد شود، مگر آنكه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آيد ، با روزى اش فرود مى آيد، و چون برود، با گناهان آنها ( ميزبان ) مى رود .
یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهى از شادى‌ها و اندوه‌هاى آنان است که در دین اسلام می توان آن را یکی از مصادیق «صله رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنانکه حضرت محمد(ص) در حدیثی می فرمایند: هيچ مهمانى نيست كه بر قومى وارد شود، مگر آنكه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آيد ، با روزى اش فرود مى آيد، و چون برود، با گناهان آنها ( ميزبان ) مى رود .
بزرگداشت ایام نوروز مصادف است با روزهایی که زیبایی سحر انگیز طبیعت، قدرت خداوند و تجدید حیات و معاد را در خاطره ها زنده می کند به علاوه در نوروز مردم اقدام به کارهایی می کنند که شارع مقدس به آن تشویق نموده است؛ مثل: نظافت و خانه تکانی، صله رحم، خوشحال کردن مؤمنان، از بین بردن دشمنی ها و کینه ها، آزادی زندانیان و غیره.
صله رحم رحم درجاتی دارد که با توجه به توان فرد، عرف اجتماع، نیاز افراد و برخورد و جواب دهی آنان متفاوت و قابل تغییر است و به هر حال تا هر درجه ای که ممکن است باید به این برنامه دینی عمل کرد. مرجع و معیارِ در چگونگی ابراز محبت و احسان، عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آنها فرق مى کند. نوع این ارتباط به نیاز افراد نیز بستگی دارد آنچنان که ممکن است بعضى نیاز مادّى داشته باشند و بعضى نیاز مادى نداشته ولى به کمک دیگرى نیازمند باشند؛ مانند پیرمرد و پیرزن افتاده اى که باید آنان را رسیدگی نمود، و بعضى ممکن است کمکِ فکرى بخواهند. و بعضى هیچ نیازی ندارند و فقط باید از آنان احوال پرسى کرد.
مقدار و حدود صلۀ رحم نسبی است؛ یعنی نسبت به افراد و محیطی که در آن زندگی می کنند متفاوت است؛ مهم آن است که شخص در عرف خودشان قاطع رح محسوب نشود. از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: لقمان به پسرش گفت: پسر جان! … با همۀ مردم خوش خلق باش. پسرم اگر مال دنیایى نداشتى که با آن صله رحم کنى، و بر برادران تفضل نمایى، حسن خلق و روى خوش داشته باش، چون کسى که حسن خلق دارد خوبان او را دوست مى دارند، و بدکاران از او دورى مى نمایند.باز آن حضرت می فرماید: "پیوند خویشاوندى خویش را حتى با جرعه اى از آب محکم کن و بهترین راه براى خدمت به آنان این است که (دست کم) از تو آزار و مزاحمتى نبینند"
ضيافت، مهماندارى و مهمان نوازى، دست و دل باز بودن و سفره اى گشوده داشتن ، نشانه جوان مردى و يكى از برجسته ترين ارزش هاى انسانى و مكارم اخلاقى است. اسلام نيز اهتمام ويژه اى به اين خصلت والاى انسانى دارد و پيشوايان اين آيين آسمانى ، با تعبيرهاى گوناگون و تنبّه آفرين ، مسلمانان را به آن ، توصيه و تشويق كرده اند .
از نظر روايات اسلامى، مهمان نوازى، يكى از برترين مكارم اخلاقى است كه در آن، مهمان، نه تنها روزىِ خود را مى آورد و از روزىِ انسان نمى كاهد ، بلكه بر آن نيز مى افزايد. چنانکه پيامبر اکرم(ص) در حدیثی می فرمایند: ميهمان، روزى خود را مى آورد و گناهان اهل خانه را مى برد. برعكس ، خوددارى از پذيرفتن مهمان ، نشانه قساوت قلب انسان ، و كوچ كردن خير و بركت از خانه اى است كه در آن زندگى مى كند .با تأمّل در اين موارد و ساير مواردى كه اطعام ديگران ، مورد تأكيد قرار گرفته ، مى توان دريافت كه در همه مواردى كه خداوند متعال ، نعمت خاصى را به انسان ارزانى داشته و يا بلايى را از او دفع كرده و يا اطعام ديگران آثار و بركات بيشترى دارد (مانند افطارى دادن در ماه رمضان و يا مراسم عزادارى سيد الشهدا امام حسين عليه السلام )، مهمانى، از فضيلت بيشترى برخوردار است.
الف: آداب میزبان
در روايات اسلامى ، افزون بر تشويق و تأكيد فراوان بر فرهنگ مهمان نوازى ، رهنمودهاى بسيار ارزنده اى در جهت تصحيح و تقويت اين فرهنگ ارائه شده است كه مى توان آن ها را به دو دسته آداب ميزبان و آداب مهمان تقسيم كرد که گرامى داشت مهمان؛ خوش رويى و ابراز محبّت؛مقدّم داشتن مهمان؛ خدمت به مهمان؛ در اختيار نهادن آنچه مهمان نياز دارد؛ پذيرايى كردن با بهترين چيزى كه دارد؛ نيكو پذيرايى كردن فرمانبرى؛كوشيدن در پذيرايى از مهمان دعوت شده؛ زودتر شروع كردن غذا و ديرتر دست كشيدن از آن؛ صرف غذا با مهمان؛ تعارف كردن مهمان به خوردن؛ بدرقه كردن مهمان تا درِ خانه از جمله آداب میزبان به شمار می رود.
همچنین در روایات بر ترک خودنمايى و شهرت طلبى؛تشريفات مشقّت بار؛تعارف دروغين؛ به كارگرفتن مهمان؛ روزه گرفتن ، بدون اجازه مهمان؛كمك كردن در رفتن مهمان از سوی میزبان تأکید شده است. گفتنى است كه همه اين آداب، در حقيقت ، به دو اصل اساسى باز مى گردند:
1. تكريم مهمان
بيشتر آدابى كه بدان اشاره شد ، در واقع ، جلوه هاى تكريم مهمان و احترام نسبت به اوست .اين اصل ، تا آن جا از نظر پيشوايان اسلام اهميت دارد كه پيامبر (ص)خطاب به امام على (ع)مى فرمايد : مهمان را گرچه كافر باشد ، گرامى بدار . در ميان همه امورى كه گرامى داشت مهمان شمرده شده ، خوش رويى و ابراز مهر و محبّت نسبت به مهمان ، جايگاه ويژه اى دارد . در واقع ، بدون رعايت اين اصل ، همه تلاش هاى ميزبان براى گرامى داشت مهمان ، بى ثمر خواهد بود . لذا در روايتى از امام على (ع)آمده :چهره گشاده ، از تُرش روىِ ايثاركننده ، بهتر است .اين سخن ، به روشنى بر اين نكته دلالت دارد كه ايثار و مقدّم داشتن ديگران بر خود ـ كه به مراتب از مهمانى ، ارزشمندتر است ـ ، اگر با خوش رويى همراه نباشد ، ارزشى ندارد ، چه رسد به مهمانى.
2 . پرهيز ميزبان از رفتارهاى غير اخلاقى
هر چند احترام كردن و بزرگداشت مهمان ، كارى بسيار شايسته است ، با اين حال ، بايد دانست همه امورى كه از نظر برخى ، گراميداشت مهمان محسوب مى شوند ، در اسلام پسنديده نيستند ؛ بلكه از نظر اسلام ، تكريم مهمان در محدوده ارزش هاى اخلاقى ، مطلوب است . براى مثال ، تلاش هايى كه گاه در تهيه امكانات پذيرايى بهتر ، با انگيزه خودنمايى و شهرت طلبى صورت مى گيرد ، از آن رو كه كارى غير اخلاقى است ، از نظر اسلام به شدّتْ نكوهيده است . نكته بسيار مهمى كه يادآورى آن ضرورى است ، اين كه آداب ميزبانى ، منحصر به مواردى نيست كه در روايات اسلامى بدانها اشاره شده است؛ بلكه به طور كلى ، همه اقداماتى كه در ميان اقوام مختلف براى تكريم مهمان مرسوم است ، در صورتى كه از چارچوب ارزش هاى اخلاقى و شرعى ، پا را فراتر ننهد ، مورد تأييد و تأكيد اسلام است.
ب: آداب مهمان
یکسری از آدابی که بر انجام آن از سوی مهمان تأکید شده است، رعايت اولويّت ها در پذيرش دعوت به مهمانی؛شرط كردنِ پرهيز از تكلّف و تشريفات؛ اجازه گرفتن براى ورود به خانه ميزبان؛ سلام كردن هنگام ورود به خانه؛ نشستن در جايى كه ميزبان پيشنهاد مى كند؛ دعا كردن براى ميزبان؛ ترك كردن مهمانى پس از صرف غذا؛ پاسدارى از كرامت خود با رعايت مدّت اقامت و... است و دسته دوم ، امورى هستند كه مهمان بايد از انجام دادن آنها سر باز زند و ترك آنها نشانه ادب مهمان است كه عبارت اند از : شركت كردنِ بدون دعوت در مهمانى ديگران؛حضور در مهمانى ويژه ثروتمندان؛ حضور در مهمانى برپاشده با انگيزه همچشمى؛ پذيرش مهمانى اهل ساز و آواز؛ پذيرش مهمانى مشرك ، منافق و فاسق؛ واداشتن ميزبان به تكلّف و تشريفات؛ ديگرى را همراه خود به مهمانى بردن؛روزه مستحبّى گرفتن ، مگر با اجازه ميزبان؛ ناچيز شمردن امكانات ميزبان؛پرس و جو در باره حلال بودن غذا .
با دقت در موارد ياد شده ، به روشنى معلوم مى شود كه همه اين آداب ، در واقع ، به سه اصل زيربنايىِ تكريم ميزبان، پرهيز از ايجاد زحمت و پرهيز از حضور در مهمانى هاى نكوهيده بازمی گردد. حكمت تأكيد اسلام بر مهمان نوازى ، نزديك كردن هر چه بيشترِ دل ها و حاكم ساختن صفا و صميميت در جامعه است . از آن جا كه پذيرايى از مهمان ، در صورتى كه با زحمت همراه باشد ، با اين حكمتْ منافات دارد ، بخشى از رهنمودهايى كه در روايات اسلامى براى مهمانى ارائه شده ، جهت پيشگيرى از مزاحمت است ، مانند : وادار نكردنِ ميزبان به تشريفات ، بلكه پرهيز دادن وى از تكلّف و انجام تشريفات ، بدون دعوت به مهمانى نرفتن و اجتناب از توقّف طولانى و ملال آور در منزل ميزبان .
مهمان بايد شرايط خاص و موقعيت هاى ويژه ميزبانِ خود را در نظر بگيرد و از هر چيزى كه موجب دردسر گردد، دورى نمايد .چه بسا موقعيت ميزبان و گاه فرصت او ايجاب مى كند كه پس از صَرف غذا ، خداحافظى كند ، چنان كه قرآن كريم در مورد پيامبر خدا (ص)به مسلمانان توصيه مى فرمايد كه پس از صرف غذا با او خداحافظى كنند و به گفتگو ننشينند. گاه لازم است كه مهمان پس از صرف غذا ، مدّتى توقّف كند ؛ ولى بايد توجّه داشته باشد كه توقف بلند مدّت، ملال آور است و كرامت و عزّت مهمان را سلب مى نمايد. در هر حال ، چنان كه در روايات اهل بيت(ع) آمده ، حداكثر مهمانى ، سه روز است و بقیه اش صدقه است.
به طور کلی از نظر اسلام ، شركت در مهمانى هايى كه موجب آلودگى هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى است ، و يا با كار مهم ترى در تعارض است پسنديده نيست و مورد نكوهش واقع شده است . لذا شخص مؤمن نبايد اين گونه دعوت ها را بپذيرد .البته بايد توجّه داشت كه شركت در مهمانى هاى آلوده به گناه ، گناه محسوب مى شود ؛ ولى شركت در مهمانى اى كه در تعارض با كارى مهم تراست ، هر چند نكوهيده شمرده شده ، ولى گناه نيست.
آثار مهمان نوازی
بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی مهمان نوازی از مکارم اخلاق است و یکی از نشانه های مؤمن چنانکه پيامبر اسلام(ص) فرمود: از مهمان پذيرايى نمى كند ، مگر آن كه مؤمن است. مهمان نوازى ، از مكارم اخلاق است. و نیز در روایتی دیگر حضرت تأکید می فرمایند: هر چيزى زكاتى دارد، و زكات خانه، اتاق مهمانى است.
امام صادق(ع) در این باره فرمود :ابراهيم عليه السلام بسيار مهمان نواز بود ، به گونه اى كه اگر يك روز مهمانى نزدش نبود ، در جستجوى مهمان ، بيرون مى رفت و درِ خانه اش را مى بست و كليدها را بر مى داشت تا اين كه مهمان مى جُست.
بر اساس روایات دینی ما روزىِ مهمان ، همراه اوست چنانکه امام كاظم(ع) در حدیثی می فرمایند: همانا كمك [خداوند] بر قومى ، به اندازه خرجشان نازل مى شود، و مهمان ، هرگاه بر قومى فرود آيد ، روزى اش نيز با او در دامنش فرود مى آيد.
مهمان داری و مهمان نوازی آثار و برکاتی دارد از جمله آن گشايشِ روزى و ریزش گناهان است. پيامبر خدا (ص) در این باره می فرمانید: كسى كه اطعام مى كند ، سريع تر از فرو رفتن كارد در كوهان شتر ، به او روزى مى رسد. همچنین حضرت محمد مصطفی(ص) در حدیثی تأکید می فرمایند: هيچ مهمانى نيست كه بر قومى وارد شود ، مگر آن كه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آيد ، با روزى اش فرود مى آيد، و چون برود ، با گناهان آنها ( ميزبان ) مى رود .
امیرالمؤمنین امام على(ع) نیز در این باره فرمود: هيچ مؤمنى نيست كه مهمان را دوست بدارد، مگر آن كه چون از قبرش بر مى خيزد ، چهره اش مانند قرص ماه مى درخشد ، و اهل محشر مى نگرند و مى گويند : اين، كسى جز پيامبرى مُرسل نيست و فرشته اى مى گويد: اين، مؤمنى است كه مهمان را دوست مى دارد و او را گرامى مى شمارد و راهى جز رفتن به بهشت ندارد. شیخ الائمه امام جعفر صادق (ع)نیز فرمود: هرگاه برادرت سرزده بر تو وارد شد ، با آنچه فراهم دارى، از او پذيرايى كن ؛ امّا اگر دعوتش كرده بودى ، تا جايى كه در توانت هست ، برايش بكوش.
توصیه به دعا كردن براى ميزبان
یکی از آدابی که درباره مهمان بدان اشاره شد این است که برای میزبان دعا کنند. در حدیثی به نقل از جابر بن عبد اللّه ـ در سنن ابن داوود چنین آمده است که : ابو هَيثَم بن تَيِّهان ، براى پيامبر (ص) غذايى آماده ساخت و پيامبر صلى الله عليه و آله و يارانش را دعوت كرد. چون از خوردنْ آسودند، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: « برادرتان را پاداش دهيد ».
ياران گفتند : اى پيامبر خدا ! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: «هرگاه به خانه كسى رفتند و غذايش را خوردند و نوشيدنى اش را نوشيدند و برايش دعا كردند، اين، خود، پاداش دادنِ اوست».
