حضرت امام صادق(ع) در عصری اقدام به تأسیس دانشگاه بزرگ اسلامی و تربیت قریب ۴۰۰۰ نفر شاگرد نمودند که خبری از علم و دانش در اروپا و آمریکا و سایر کشورهای مدعی علم کنونی نبود.
امام صادق(ع) چنان زحماتی در راه ترویج افکار ناب اسلام و تشیع متحمل شده‌اند که بدون شک امروزه نیز بعد از گذشت چندین قرن هنوز ریشه اصلی علوم اسلامی در تمام دانشگاه‌های اسلامی و حوزه‌های علمیه از تعلیمات این امام همام می‌باشد.
حقیقتا یکی از ارکان بزرگ در پیشرفت علوم مدرن امروزی نیز وجود پربرکت امام صادق(ع) و شاگردان بااستعداد ایشان بوده است. در میان امامان، عصر امام صادق(ع)، عصری ممتاز بوده و شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوران، در زمان هیچ یک از امامان دیگر وجود نداشته است.
این دوره از نظر سیاسی، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی‌امیه و فزونی قدرت بنی‌عباس بوده و امام صادق(ع) نیز با استفاده از این شرایط اقدام به ترویج افکار ناب اسلامی نمودند. درسال‌های آخر عمر بر میزان محدودیت و احضار و تهدید امام اضافه می‌شد که این خود بر خستگی و رنج ایشان می‌افزود.
سرانجام حکومت عباسیان نتوانستند حضور امام را در جامعه تحت حاکمیت خویش تحمل نماید و این امام همام در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری قمری به‌وسیله زهر منصور عباسی به‌شهادت رسید.
تاریخ ولادت و شهادت
بنابر نقل تواریخ، حضرت امام صادق(ع) در هفده ربیع الاول سال ۸۰ و یا ۸۳ هجری قمرى در مدینه منوره دیده به‌جهان گشوده است. نام پدر بزرگوارشان حضرت امام محمد باقر(ع) و نام مادر ایشان فاطمه(ام فروه) می‌باشد.
بنابر روایت محمد بن سعید امام صادق(ع) به هنگام وفات، هفتاد و یک ساله بوده اما همان‌گونه که ملاحظه مى‌شود، این روایت با هیچ‌کدام از دو احتمال ۸۰ و ۸۳ سازگار نمی‌باشد، زیرا مورخان اتفاق نظر دارند که امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ هجری قمرى وفات یافته است.
بنابراین تاریخ تولد آن حضرت سه سال و یا سه سال و اندى پیش از سال ۸۰ قمری باید باشد. بدین ترتیب سال ۸۳ هجری قمری به واقعیت نزدیک‌تر می‌باشد. نام اصلى امام صادق(ع)«جعفر» است، واژه جعفر معانى متعدد دارد، یکى از آن معانى، نام نهرى است در بهشت، از این رو امام باقر(ع) نام ایشان را جعفر نهاد چرا که و جود پُربرکت او همچون آب زلال نهر بهشت، حیات‌بخش و پر ثمر است.
روایات مختلفی در رابطه با ماه وفات امام صادق(ع) آمده که برخى بیست و پنج شوال و برخى نیمه رجب را روایت کردهاند، ولى مورخان شیعه و سنى اتفاق دارند که سال شهادت امام، سال ۱۴۸ هجری قمری بوده و روایت بیست و پنج شوال نیز مشهورترین و موثق‌ترین ماه برای شهادت ایشان به‌شمار می‌رود(۱).
کنیه‌ها و القاب
امام صادق(ع) کنیههاى متعددى داشته که عبارتند از: «اباعبدالله، ابواسماعیل و ابوموسى»، که مشهورترین آن‌ها کنیه«اباعبدالله» و القاب آن حضرت نیز عبارتند از: «صادق، فاضل، قائم، کافل، منجى و... که لقب«صادق» مشهورترین آن‌ها است.
لازم بذکر است که لقب صادق را جد بزرگوارشان یعنی پیامبر اکرم(ص) به او داده است، چنانکه ابوهریره در روایتى از رسول خدا(ص) نقل کرده که ایشان فرمودند: ..... و خداوند از صلب فرزندم محمد باقر پسرى آورد که کلمه حق و زبان صدق و راستى است. ابن مسعود مى‌پرسد: نام او چیست؟ پیامبر اکرم(ص) مىفرمایند: جعفر صادق که راستگو و درست کردار است و هر کس به او طعن زند و بدگوید و هرکه دست رد بر سینه او زند، به من بد گفته و دست رد بر سینه من زده است(۱).
وقایع مهم دوران زندگی
در دوران زندگی امام صادق(ع) وقایع مهمی به‌وقوع پیوسته است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر به‌صورت تیتروار اشاره نمود:
۱. شهادت امام باقر(ع)، پدر امام جعفر صادق(ع)، در سال ۱۱۴ هجری.
۲. قیام زید بن علی(ع) ، عموی امام جعفر صادق(ع) بر ضد اُمویان و شهادت او در این واقعه، در سال ۱۲۱ هجری.
۳. گسترش نهضت بنی هاشم(علویان و عباسیان) در سراسر قلمرو حکمرانی امویان.
۴. سرنگونی سلسله امویان و پیروزی عباسیان وتسخیر خلافت اسلامی توسط ابوالعباس سفاح در سال ۱۳۳ هجری.
۵. قیام علویان بنی‌الحسن(ع) بر ضد عباسیان و سرکوب شدن آنان به دست منصور دوانیقی.
۶. بهره جویی امام صادق(ع) از فرصت به‌دست آمده از نبرد میان عباسیان و امویان، برای تشکیل حوزه علمی اسلامی و تربیت هزاران شاگرد در رشته‌های فقه، تفسیر و علوم قرآن، کلام، شیمی، تاریخ و.... .
۷. فراخوانی امام صادق(ع) از مدینه به بغداد، توسط سفاح عباسی و زیر نظر قرار گرفتن آن حضرت.
۸. فراخوانی مجدد امام صادق(ع) از مدینه به بغداد، توسط منصور دوانیقی و اذیت و آزار آن حضرت.
۹. وفات اسماعیل پسر بزرگوار امام صادق(ع) در سال ۱۴۲ هجری و اندوه فراوان آن حضرت در این مصیبت.
۱۰. رفتار نامناسب عاملان منصور دوانیقی در مدینه با امام صادق(ع) و بسیاری از علویان.
۱۱. مبارزه علمی و فرهنگی امام صادق(ع) و یاران ایشان با مخالفان، ملحدان و مدعیان دروغین.
۱۲. مسمومیت امام صادق(ع) و شهادت آن حضرت در سال ۱۴۸ هجری به دستور منصور دوانیقی.
حوادث اجتماعی دوران زندگی
در میان امامان، عصر امام صادق(ع)، عصری ممتاز بوده و شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوران، در زمان هیچ یک از امامان دیگر وجود نداشته است.
این دوره از نظر سیاسی، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی امیه و فزونی قدرت بنی‌عباس بوده و این دو گروه، مدتی در حال کشمکش و مبارزه با یک‌دیگر بودند.
از آن‌جا که بنی امیه در این مدت گرفتار مشکلات سیاسی فراوان بود، فرصت ایجاد فشار و اختناق به امام و شیعیان را نداشتند. عباسیان نیز چون پیش از دست‌یابی به قدرت، در پوشش طرف‌داری از خاندان پیامبر اسلام(ص) و گرفتن انتقام خون آنان عمل می‌کردند، فشاری از سوی آنان مطرح نبود.
ازاین رو، دوران آرامش و آزادی نسبی امام صادق(ع) و شیعیان، فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی به‌دست آمده و امام نیز از این زمان بهره فراوانی بردند.
عصر امام صادق(ع)، دوران جنبش فکری و فرهنگی بود. در آن زمان، شور و شوق علمیِ بی سابقه‌ای در جامعه اسلامی به‌وجود آمده و علوم مختلفی اعم از علوم اسلامی همچون: علم قرائت قرآن، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه و علم کلام، یا علوم بشری مانند طب، فلسفه، نجوم، ریاضیات و... مشتاقان بسیاری داشت، به‌طوری که هرکس متاع فکری خود را به بازار علم و دانش عرضه می‌کرد.
امام صادق(ع) باتوجه به فرصت مناسب سیاسی که به وجود آمده بود و با ملاحظه نیاز شدید جامعه و زمینه اجتماعی موجود، نهضت علمی و فرهنگی پدرش امام باقر(ع) را ادامه داده و حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی به وجود آورده و در رشته‌های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته‌ای همچون هشام بن حکم، محمد بن مسلم، اَبان بن تَغْلَب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مُفضّل بن عمر، جابر بن حیان و... تربیت کردند که تعداد آن‌ها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته‌اند
. گروهی از آنان نیز خود دارای آثار علمی و شاگردان متعددی بودند. برای نمونه، هشام بن حکم، ۳۱ جلد کتاب نوشته و جابر بن حیان نیز بیش از دویست کتاب در زمینه علوم گوناگون، به‌ویژه رشته‌های عقلی، طبیعی و شیمی تصنیف کرده که به‌همین دلیل، به عنوان پدر علم شیمی مشهورشده است(۳).
دانشگاه بزرگ امام صادق(ع)
امام صادق(ع) با تمام جریان‌های فکری و عقیدتی آن عصر برخورد کرده و موضع اسلام و تشیع را در برابر آن‌ها روشن ساخته و برتری بینش اسلام را ثابت نمود. پیشوایان مشهور اهل سنت، بدون واسطه یا با واسطه، شاگرد امام صادق(ع) بوده‌اند. در رأس این پیشوایان، ابوحنیفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است. خود او این دو سال را پایه علوم و دانش خود معرفی کرده و می‌گوید:«اگر آن دو سال نبود، نُعمان هلاک می شد».
شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز و... و نیز از قبایل گوناگون بودند که به مکتب آن حضرت می‌پیوستند. در وسعت دانشگاه امام همین قدر بس که حسن بن علی وَشّاء، که از شاگردان امام رضا(ع) و از محدثان بزرگ بود، می‌گفت: «در مسجد کوفه، نهصد نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگی از جعفر بن محمد(ع) حدیث نقل می‌کردند»(۳).
در مجموع در همان عصر که خبری از علم و دانش در اروپا یا سایر کشورهای مدعی علم در عصر حاضر نبود، ایشان چهار هزار نفر شاگرد در مکتب اسلامی تربیت نمودند که خود نشان از زحمات بسیار بزرگ این امام همام است.
امام صادق(ع) هر یک از شاگردان خود را در رشته‌ای که با ذوق و قریحه او سازگار بود، تشویق و تعلیم نموده و در نتیجه هر کدام از آن‌ها در یک یا دو رشته از علوم مانند حدیث، تفسیر، کلام و... تخصص پیدا می‌کردند. گاهی امام، دانشمندانی را که برای بحث و مناظره مراجعه می‌کردند، راهنمایی می‌نمود تا با یکی از شاگردان که در آن رشته تخصص داشت، مناظره کنند(۳).
برخلاف تصور عمومی، حرکت امام صادق(ع)، تنها در زمینه‌های علمی خلاصه نمی‌شود، بلکه امام فعالیت سیاسی نیز داشت ولی این بُعد حرکت امام بر بسیاری از گویندگان و نویسندگان پوشیده مانده است. امام صادق(ع) به‌منظور تبلیغ جریان اصیل امامت، نمایندگانی به مناطق مختلف می‌فرستاد، از آن جمله، شخصی از اهل کوفه به نمایندگی از طرف امام صادق(ع) به خراسان رفت و مردم را به ولایت او دعوت کرد. در این قضیه، فرستاده امام از اهل کوفه، منطقه ماموریت خراسان و محل اقامت امام(ع) مدینه است و این سه منطقه، وسعت حوزه فعالیت سیاسی ایشان را نشان می‌دهد.
زهد و بی‌اعتنایی به ظواهر دنیوی
امام صادق(ع) برای مهمانانش گوشت آماده می‌فرمود ولی خود غذایی ساده از سرکه و زیتون تناول نموده و می‌فرمود: «این، خوراکِ ما و خوراک پیامبران است». روزی سفیان ثُوری بر ایشان وارد شد و مشاهده کرد که امام لباسی زیبا از خز بر تن دارد
. سفیان به‌عنوان اعتراض به امام گفت: شما چگونه این لباس را پوشیده‌اید، در حالی که از خاندان نبوت هستید؟ امام به او فرمود: تو چه می‌دانی؟ دستت را دراز کن. سفیان دستش بر لباسی بافته شده از موی زبر و خشن خورد. آن گاه امام فرمود: ای ثوری، تو لباس زیرین خود را نشان ده. پس همگان دیدند که او در زیر لباسش، جامه‌ای نازک و نرم و سفیدتر از سفیده تخم مرغ بر تن دارد. سفیان خجالت زده شد، آن گاه امام صادق(ع) خطاب به وی فرمودند: «ای سفیان، زیاد نزد ما نیا که زیان می‌بینی و ما نیز از وجود تو خیری نمی‌بینیم»(۳).
ابن طلحه می‌نویسد: امام جعفر صادق(ع) صاحب دانش‌های فراوان بود و عبادت‌های زیادی انجام می‌داد و ذکرها و وردهای پی‌درپی می‌خواند. او اوقات خویش را به انواع عبادات و نیایش‌ها تقسیم می‌کرد.
ابونعیم اصفهانی در حلیة الاولیاء می‌نویسد: او به عبادت و پرستش خدا رو آورده و در برابر خدا، خاضع و خاشع و از ریاست، روی‌گردان بود. مالک بن انس نیز می‌گوید: جعفر بن محمد(ع) در یکی از سه حال بود: روزه، نماز و ذکر. او از عابدان بزرگ و زاهدان سترگ بود که از خدا خشیت دارند.
یک سال در سفر حج با او همراه بودم، هنگامی‌که پس از بستن احرام بر مرکب خویش قرار گرفت، تا می‌خواست لبیک گوید، صدایش می‌برید و نزدیک بود که از مرکب پایین بیافتد. این عبادت های بدنی حضرت بود ولی عبادت‌های دیگر آن حضرت، مثل نشر دانش، تعلیم و تربیت، ارشاد و اصلاح جامعه نیز بر کسی پنهان نیست(۳).
لحظه‌های آخر حیات امام صادق(ع)
شیخ طوسی از سالمه، کنیز امام صادق(ع) روایت کرده که گفته است: من در وقت احتضار نزد امام صادق(ع) بودم که بی‌هوش شد و چون به هوش آمد فرمود: به حسن بن علی بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب(ع) معروف به افطس، هفتاد سکه طلا بدهید به فلان و فلان، فلان مقدار بدهید.
من گفتم: به مردی که بر تو با کارد حمله کرد و می‌خواست تو را بکشد، عطا می‌کنی و می‌بخشی؟ فرمود: «می‌خواهی من از آن کسانی که خدا ایشان را به صله رحم کردن ستایش نموده، نباشم. که در وصف ایشان فرموده: «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما اَمَرَاللهُ بِهِ اَن یُوصَلَ وَ یَخشَونَ رَبَهُّم وَ یَخافُونَ سُوءَ الحِسَابِ»«و آنان که پیوندهائی را که خداوند به آن امر کرده برقرار می‌نمایند(صله رحم می‌کنند) و از خدایشان می‌ترسند و از محاسبه بدفرجام بیمناکند».
پس فرمود: «ای سالمه! به‌درستی که حق تعالی بهشت را خلق کرد و آن را خوشبو گردانید و بوی مطبوع آن از فاصله‌ای به مسافت دو هزار سال به مشام می‌رسد و بوی آن‌را کسی‌که عاق والدین شده و کسی‌که ارتباط خود را با خویشاوندان و رحم خود قطع نموده نمی‌شنود و درنمی‌یابد»(۵).
امام در آخرین لحظات حیات که مرگ را نزدیک دید، دستور داد که تمام خانواده و خویشان نزدیکش بر سر بالینش جمع گردند و پس از آن‌که همه آنان در کنار امام حاضر شدند، چشم بگشود و به صورت یکایک آن‌ها نظر افکند و فرمود: «اِنَّ شَفاعَتنا لاتَنال مستخفاٌ بالصلوه»«شفاعت ما(اهلبیت(ع)) به شخصی‌که نماز را سبک می‌شمارد، نخواهد رسید»(۴).
دفن و مزار
پس از دفن و کفن امام کاظم(ع) ایشان را در لباس احرام و هم پارچه یا پیراهنی که یادگار جدش امام سجاد(ع) بود پیچیده و محفوظ کرد. مراسم تشییع بی‌مانندی برای ایشان انجام شد. جنازه نه بر روی دوش‌ها که بر روی دست‌ها بود(۴).
امام کاظم(ع)، همچنین دستور داد چراغ اتاقی را که پدرش در آن می‌زیست، همچنان روشن نگه دارند و این چراغ تا امام کاظم(ع) در مدینه بود، همه شب روشن بود تا این‌که آن حضرت به عراق احضار شد. پیش از این نیز امام صادق(ع)، چراغ اتاق پدرش، امام باقر(ع) را روشن نگه می‌داشت و یاد و خاطره‌اش را گرامی داشت(۳).
ثواب زیارت امام صادق(ع)
از دیدگاه سنت اسلامی، زیارت مؤمن در هر دو حال حیات و مرگ ثواب و اجر فراوان دارد، به‌ویژه اگر او امام و پیشوای مؤمنان باشد. به‌علاوه زیارت قبور انبیاء و اوصیای آنان، ترویج شعائر دین و زنده نگاه داشتن آئین و جاودانگی نام ایشان و توجه دادن دل‌ها به سوی آن‌ها و تشویق و ترغیب مردم به پیروی از مرام و دین آن‌ها می‌باشد و این کاری است که همه عقلای جهان آن‌را می‌پسندند و هر قوم در احیای آثار بزرگان خود و زنده نگه داشتن نام و نشان و رواج دادن مرام خود می‌کوشند.
دیدار و زیارت مزار پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) تعظیم و بزرگداشت شعائر دینی بوده و تعظیم شعائر الهی از نشانه‌های تقوای دل‌هاست. حضرت امام صادق(ع) در زمینه زیارت مرقد ائمه اطهار(ع) فرموده‌اند: «هرکس قبر امام و پیشوای بر حق را زیارت کند و در کنار آن، چهار رکعت نماز گزارد، خداوند برای او ثواب حج و عمره را نویسد». همچنین امام صادق(ع) در مورد زیارت مرقد خویش فرموده‌اند: «هرکس قبر مرا زیارت کند گناهانش آمرزیده می‌شود و هرگز فقیر و بینوا از دنیا نمی‌رود»(۵).
در مجموع می‌توان گفت امام صادق(ع) چنان زحماتی در راه ترویج افکار ناب اسلام و تشیع متحمل شده‌اند که بدون شک امروزه نیز بعد از گذشت چند قرن هنوز ریشه اصلی علوم اسلامی در تمام دانشگاه‌های اسلامی و حوزه‌های علمیه از تعلیمات این امام همام بوده است.
امام صادق(ع) در زمانی اقدام به تاسیس دانشگاهی بزرگ و تربیت چهار هزار شاگرد اقدام نمود که در آن زمان خبری از علم و دانش در اروپا و آمریکای فعلی نبوده و حقیقتا نیز یکی از ارکان بزرگ در پیشرفت علوم مدرن امروزی وجود پربرکت امام صادق(ع) و شاگردان بااستعداد ایشان بوده است.
به‌وضوح مشاهده می‌نماییم در زمانی که حداقل قدری از خفقان حاکم بر زندگی ائمه اطهار(ع) کم‌رنگ‌تر شده(مانند زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع)) چنان خدماتی از خود به جامعه ارائه داده‌اند که خیر و برکت و تاثیرات آن‌ها تا امروز نیز در جامعه باقی مانده و خواهد ماند. حال واضح است اگر مخالفت‌های با این انوار مقدسه اهل بیت(ع) در جامعه نبوده و اختلافاتی بر سر جانشینی پیامبر اکرم(ص) در صدر اسلام رخ نمی‌داد و جامعه می‌توانست از پرتو انوار نورانی این بزرگوار بهره‌مند شود، مطمئنا وضع زندگی امروزه بشریت نه‌تنها در جهان اسلام بلکه در کل جهان بهتر و شایسته‌تر و پیشرفت‌های بشری در همه شئون زندگی متفاوت‌تر از وضع کنونی می‌بود.
یکی از وظایف رسانه‌های امروز نیز معرفی این الگوهای نورانی به جامعه بشری با استفاده از این ابزارهای فراگیر می‌باشد که مطمئنا بشر امروزی نیز خود تشنه چنین الگوهای شخصیتی در زندگی خویش می‌باشد.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، فعال و پژوهشگر قرآنی
منابع: ایکنا
۱. برگرفته از پایگاه http://www.tebyan.net
۲. برگرفته از پایگاه http://www.hamshahrionline.ir، کد مطلب: ۳۵۸۹۲
۳. گلبرگ - آذر ۱۳۸۳، شماره ۵۷ - پیشوای صادقان(شهادت امام صادق علیه السلام)-برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
۴. برگرفته از پایگاه http://www.akairan.com
۵. برگرفته از پایگاه http://wiki.ahlolbait.com
مطالب مرتبط
